«Αν ο ιός είναι μια ψηφίδα, η μεγάλη αφήγηση γύρω από τη ριζική επανεκκίνηση πτυχών των ζωών μας είναι το ψηφιδωτό» του απαντώ. Ας πούμε, λοιπόν, ότι βρισκόμαστε τώρα σε αυτή την ιστορική στιγμή να κάνουμε ένα βήμα πίσω από την καθήλωση σε μια εικόνα που περιλαμβάνει μονοθεματικά ημερήσιους αριθμών κρουσμάτων, διασωληνώσεων και θανάτων από την ιογενή λοίμωξη του Covid 19 και να απομακρυνθούμε από αυτή τη μαύρη θανατοπολιτική πινελιά, ακριβώς όπως αποστασιοποιούμαστε από έναν πίνακα σ’ ένα μουσείο για να μπορέσουμε να διακρίνουμε σε βάθος, όλες τις πτυχές και λεπτομέρειες της μεγάλης εικόνας.
Αυτή η «μεγάλη εικόνα» θα λέγαμε ότι σκιαγραφείται λεπτομερώς στο βιβλίο «Η Μεγάλη Επανεκκίνηση» [The Great Reset] με ένα λεξιλόγιο και μια αφηγηματική προσέγγιση που παραπέμπει ως ύφος γραφής σε μια αυτοεκπληρούμενη προφητεία/δυστοπία. [Schwab, Malleret 2020]. Τον Ιούλιο του 2020, λοιπόν, λίγους μήνες αφότου είχε κηρυχθεί από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας η «πανδημία» για τον ιό Sars Cov 2, ένα βιβλίο -ακραίο σύμβολο της νεοφιλελευθερής κυβερνολογικής (gouvernmentalite)- εκδόθηκε από τον ιδρυτή και Εκτελεστικό Πρόεδρο του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ, Κλάους Σβαμπ και του Τιερί Μαλερέ, οικονομολόγο και ειδήμονα στην επενδυτική τραπεζική. Από τις πρώτες γραμμές του βιβλίου τους αναδεικνύεται το πώς ιστορικά το συμβάν της «πανδημίας», ως νέο δόγμα του σοκ, από «κρίση» μετατρέπεται με ενθουσιασμό σε «ευκαιρία» αναφέροντας χαρακτηριστικά: «Στη σύγχρονη ιστορία δεν υπάρχει φαινόμενο ανάλογο της παγκόσμιας κρίσης που προκλήθηκε από την πανδημία του κορονοϊού […] Η κρίση τούτη φέρνει διακοπή της οικονομικής δραστηριότητας μνημειωδών διαστάσεων, οδηγεί σε μια επικίνδυνη και ευμετάβλητη περίοδο, σε πολλαπλά μέτωπα –πολιτικά, κοινωνικά γεωπολιτικά- δημιουργεί βαθιές ανησυχίες για το περιβάλλον και επεκτείνει, ταυτόχρονα την εμβέλεια της τεχνολογίας (με τρόπους επιζήμιους ή μη) στη ζωή μας […] Θα αναδυθεί ένας καινούργιος κόσμος και εναπόκειται σε εμάς να φανταστούμε και να σχεδιάσουμε το περίγραμμά του» (Schwab, Malleret, 2020: 18).
Το ερώτημα κατά πόσο η «πανδημία», ως ένα νέο “δόγμα σοκ και δέος” (Klein [2007] 2010), αποτελεί μια νέα «ευκαιρία» για την προώθηση ριζικών αλλαγών σε διάφορους τομείς των ζωών μας, δεν είναι πλέον κάτι πρωτόγνωρο. Η Naomi Klein στο εξαιρετικό βιβλίο της «Το Δόγμα του Σοκ. Η Άνοδος του Καπιταλισμού της Καταστροφής» μέσα από ένα πλούτο πληροφοριών μας έχει διαφωτίσει εδώ και χρόνια για το πώς η Σχολή του Σικάγο με τον βασικό της μέντορα Μίλτον Φρίντμαν από τη δεκαετία του ’70, με τις διαρκείς συσπάσεις πολιτικών ηλεκτροσόκ στη Χιλή, έχει καθορίσει μια ηγεμονική στρατηγική κατασκευής κρίσεων με αλλεπάλληλα πλήγματα που επιφέρουν σοκ, σύγχυση και ψυχολογική κατάρρευση, προκειμένου μέσα από την καταστροφή να αναδυθούν οι θεραπείες/λύσεις ως αναπόφευκτες και πολιτικά διανοητές [ο.π.].
Αν προς το τέλος του 20ου αιώνα το πολιτικό δόγμα του σοκ παρήγαγε κρίσεις [πραγματικές ή μη] και τις διάβαζε με ενθουσιασμό ως «ευκαιρία», ως μια «λευκή σελίδα» για την επιτάχυνση ακραίων νεοφιλελεύθερων μεταρρυθμίσεων, τότε ο 21ος αιώνας με το δόγμα του «τρομοκρατικού» σοκ στους δίδυμους πύργους των Η.Π.Α. και λίγα χρόνια μετά με τη λεγόμενη «οικονομική κρίση», μας δίδαξε σε βάθος να στεκόμαστε κριτικά απέναντι σε αυτή την εργαλειοποίηση και να ανιχνεύουμε τις ποιότητες εκείνες που σκόπιμα αποκρύπτονται. Μέσα από αυτή την ιστορική εμπειρία η «πανδημία» ως μια κορύφωση αυτού του πολιτικού δόγματος που στόχευσε στο να αγγίξει μέσω του σοκ, υπαρξιακά στοιχεία ζωής/θανάτου, τέμνοντας πιο βαθιά και διαγώνια όλο το κοινωνικό συσχεσιακό μας πλαίσιο, πρέπει να μας επανατοποθετεί πλέον διαρκώς σε μια άλλη θέση αναστοχασμού/υποψίας/επαγρύπνησης, ως προς την επερχόμενη «θεραπευτική» επανεκκίνηση των ζωών μας σε ένα ακραίο δυστοπικό περιβάλλον.
Myhealth app/τηλεϊατρική: όψη μιας επιταχυνόμενης ψηφιοποίησης ιατρικών δεδομένων
Που ακριβώς, όμως, μπορούμε να εντοπίσουμε ότι συναντιούνται οι ψηφιακές τεχνολογίες βιοϊατρικής επιτήρησης με το αφήγημα της «μεγάλης επανεκκίνησης» και σε ποιες αλλαγές αποσκοπεί αυτή η τομή;
Δύο χρόνια πριν, με την κήρυξη της «πανδημίας» από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας και την πρώτη σοκαριστική στιγμή του καθολικού lockdown, τον Μάρτιο του 2020 εισαχθήκαμε σε μια νέα γραμματική «κοινωνικής αποστασιοποίησης» και «άυλης», «ανέπαφης» συσχεσιακότητας. Η ψηφιακή πραγματικότητα σαν να ήταν έτοιμη από καιρό, κυριολεκτικά εν μια νυκτί, να έρθει ως το μοναδικό υποκατάστατο της ανθρώπινης επαφής (contato) για να περιορίσει την μόλυνση (contagio), που η κοντινότητα παράγει (Agamben 2021: 73). Οι Σβαμπ και Μαλερετ στο βιβλίο τους «Η Μεγάλη Επανεκκίνηση» με ενθουσιασμό υποδέχονται αυτή τη συνθήκη και αναδεικνύουν την ευκαιρία που δόθηκε με αφορμή την πανδημία αναφέροντας ότι «με τη μία ή την άλλη μορφή, τα μέτρα κοινωνικής και φυσικής απόστασης πιθανώς θα διατηρηθούν και αφού υποχωρήσει η πανδημία, δικαιολογώντας την απόφαση πολλών εταιρειών, σε διάφορους κλάδους, να επισπεύσουν την αυτοματοποίηση[…] Πράγματι, οι τεχνολογίες αυτοματοποίησης ταιριάζουν απόλυτα σ’ έναν κόσμο στον οποίο οι άνθρωποι δεν μπορούν να πλησιάσουν ο ένας τον άλλον ή είναι πρόθυμοι να μειώσουν τις αλληλεπιδράσεις τους» (Schwab, Malleret 2020: 168).
Αν μέχρι τον Μάρτιο του 2020 οι ασθενείς επισκέπτονταν τον/την ιατρό τους για τη συνταγογράφηση φαρμάκων/διαγνωστικών εξετάσεων, στις 28-03-2020 η αρμόδια υπηρεσία ΗΔΙΚΑ είχε είδε επινοήσει, σχεδιάσει, οργανώσει και προσφέρει ένα «άυλο» ψηφιακό περιβάλλον όπου μέσω του κινητού τηλεφώνου ή του email οι ασθενείς θα έπαιρναν μέρος σε αυτή τη νέα μορφή γραφειοκρατίας. Η άυλη συνταγογράφηση, τον Μάρτιο του 2020 ήταν το πρώτο βήμα εξοικείωσης με την ψηφιοποίηση προσωπικών δεδομένων υγείας, για να έρθει ένα χρόνο αργότερα (άνοιξη 2021) να χρησιμοποιηθεί ως εργαλείο ειδοποίησης για τον εμβολιασμό κατά της Covid 19 και την εγγραφή στην αντίστοιχη ψηφιακή πλατφόρμα του «Εθνικού Συστήματος Εμβολιασμού».
Από την άυλη συνταγογράφηση και την ψηφιακή πλατφόρμα για τον εμβολιασμό κατά της Covid 19 περάσαμε βήμα-βήμα, τον Φλεβάρη του 2022, στην εφαρμογή myhealth app στα κινητά μας τηλέφωνα, όπου: «Η νέα εφαρμογή Myhealth app δίνει τη δυνατότητα στον πολίτη να διαχειρίζεται από το κινητό του διαδικασίες που αφορούν την υγεία του. Ειδικότερα μπορούν α) να βλέπουν όλες τις συνταγές και τα παραπεμπτικά που έχουν εκδοθεί για τον ΑΜΚΑ τους β) μπορούν να λαμβάνουν στο κινητό τους ειδοποιήσεις (push notifications) για κάθε συνταγή ή παραπεμπτικό που εκδίδεται για τον ΑΜΚΑ τους μέσω της άυλης συνταγογράφησης».
Στην ίδια τροχιά, ο Υπουργός Ψηφιακής Διακυβέρνησης, Κ.Πιερρακάκης, την ίδια περίοδο ανακοίνωσε το πώς θα εμπλουτίζεται αυτή η νέα ψηφιακή υπηρεσία υγείας με προσωπικά δεδομένα υγείας που θα περιλαμβάνουν ειδοποίηση γα το ετήσιο τσεκ απ, ψηφιακό βιβλιάριο παιδιού, πρόσβαση σε διαγνωστικές εξετάσεις και τηλεσυμβουλευτική, επεκτείνοντας και την τηλεϊατρική. Η Γερμανίδα κοινωνιολόγος και μοριακός βιολόγος Silja Samerski στο διαφωτιστικό άρθρο της «Άτομα σε εγρήγορση: η ψηφιακή επιδημιολογία και η εξατομίκευση της επιτήρησης» αναδεικνύει με τον πιο εύγλωττο τρόπο το πώς «στην εποχή των Μεγάλων Δεδομένων [Big Data] και του Ποσοτικοποιημένου Εαυτού [Quantified Self] οι εννοιολογικές και πρακτικές διακρίσεις μεταξύ ατομικού και πληθυσμιακού σώματος, προσωπικής και δημόσιας υγείας, επιτήρησης και ιατρικής φροντίδας σβήνουν» [Samerski [2018] 2021:73]. Στόχος της ήταν να εξετάσει το πώς εργαλεία ψηφιακής επιδημιολογίας, όπως είναι το προτεινόμενο myhealth app και εν γένει εφαρμογές του ehealth, συμβάλλουν στην εγκαθίδρυση μιας «ψηφιοποιημένης υγειονομικής επιτήρησης, η οποία δεν διευκολύνει μόνο την παγκόσμια παρακολούθηση των πληθυσμών και των απειλών ασφάλειας, αλλά επίσης και την τοπική παρακολούθηση των ατομικών σωμάτων και των υγειονομικών ρίσκων» (ο.π.: 74).
Σε αυτές τις επιτηρητικές υπηρεσίες υγείας θα συμπεριλάβει τόσο ο David Armstrong [ήδη από το 1995] όσο και η Samerski μια πλούσια δέσμη προληπτικών εξετάσεων για τη λεγόμενη «προαγωγή της υγείας» [ετήσια τσεκ απ, εμβολιασμοί κοκ], όπου πλέον «άπαντες θα εισέρχονται στο οπτικό πεδίο του καλοκάγαθου βλέμματος της ιατρικής μέσα από την ιατρικοποίηση της ζωής» (Armstrong [1995] 2021: 51). Πλέον η κοινότητα και το κάθε υποκείμενο ξεχωριστά οφείλει να επιθεωρεί τον εαυτό του και να είναι σε διαρκή επαγρύπνηση απέναντι στο ρίσκο και στη στατιστική πιθανότητα να προλάβει το «κακό» (le mal)/την ασθένεια [la maladie]. Υπό αυτό το πρίσμα, χτίζεται βαθμιαία η κουλτούρα ενός υγιεινισμού, ως μια ηθικολογική νόρμα επιστρατεύοντας διαρκώς αυτό που ο Γάλλος πολιτικός φιλόσoφος Michel Foucault ονόμαζε «τεχνολογίες εαυτού», δείχνοντας τις προσπάθειες που κάνουν τα υποκείμενα για να «μεταμορφωθούν ώστε να φτάσουν σε μια ορισμένη κατάσταση ευτυχίας, αγνότητας, σοφίας, τελειότητας ή αθανασίας» (Foucault 1988: 18).
Ψηφιακές εφαρμογές υγείας σε άμεση σύνδεση με το «Σύστημα Κοινωνικής Πίστωσης»
Η ψηφιοποίηση προσωπικών δεδομένων υγείας δεν προέκυψε ιστορικά μέσα από το συμβάν της «πανδημίας» και της κυρίαρχης αποστασιοποίησης που αυτή επέβαλε. Ήδη από το 2010 και έπειτα στο Υπουργείο Υγείας μέσα από αλλεπάλληλες ομάδες εργασίας σχεδιαζόταν χωρίς όμως ποτέ να ολοκληρώνεται ως έργο, ο λεγόμενος «ηλεκτρονικός φάκελος υγείας». Αν και ποτέ δεν εφαρμόστηκε ως πλάνο, ήρθε η κατάλληλη ιστορική συγκυρία μέσω της ψηφιακής, αναβαθμισμένης του εκδοχής, της myhealth app, να επιβληθεί ως μια νέα νόρμα.
Πέρα όμως, από το πώς η ψηφιακή επιδημιολογία εγκαθιδρύει νέες τεχνολογίες αυτό-ελέγχου και αυτό-επιτήρησης του εαυτού καθιστώντας τα υποκείμενα σε διαρκή επαγρύπνηση/αγωνία απέναντι στη στατιστική ενδεχομενικότητα του ρίσκου να ασθενήσουν, προκύπτουν αφ’ ενός ερωτήματα το πώς μέσα από αυτές τις ψηφιακές εφαρμογές [όπως είναι το myhealth app] δημιουργούνται ζητήματα ασφάλειας αυτών των προσωπικών δεδομένων [data security] και αφ’ ετέρου το πώς αυτά τα δεδομένα δύνανται να χρησιμοποιηθούν ως στοιχεία συγκρότησης της «βιολογικής ιδιότητας του πολίτη» [biological citizenship] με σκοπό την επιβράβευση ή τιμωρία της νέας ταυτότητας (Rose, Novas 2003).
Η κοινωνιολόγος σε ζητήματα δημόσιας υγείας και κοινωνικής πολιτικής Deborah Lupton στο οξυδερκές άρθρο της «Apps as Artefacts: Towards a Critical Perspective on Mobile Health and Medical Apps» διερευνά το πώς στην εποχή των «μεγάλων δεδομένων» [big data], η εμπορευματοποίηση τους από τρίτους είναι ο απώτερος στόχος της συλλογής τους και αναδεικνύει τις αδιαφανείς διαδρομές που ακολουθούν τα ψηφιακά προσωπικά δεδομένα υγείας, εγείροντας ζητήματα ιδιωτικότητας και ασφάλειας [data privacy and security] (Lupton 2014: 617).
Αν ο ψηφιακός χώρος βάζει το σώμα και την επαφή σε μια απόσταση, εγκαθιδρύοντας μια ψευδαίσθηση «αμόλυντης» αλληλεπίδρασης, προκειμένου ο «διαφανής» κυβερνοχώρος να εγκαθιδρύσει ένα πανοπτικό πλαίσιο αυτό-επιτήρησης και αυτό-ελέγχου, το πολιτικό «σύστημα κοινωνικής πίστωσης» (social credit system) έρχεται συμπληρωματικά να πλαισιώσει αυτή την αυτό-επιτήρηση, αξιολογώντας το κάθε υποκείμενο επιβραβεύοντας ή τιμωρώντας τη συμπεριφορά του.
H κοινωνικός ανθρωπολόγος Xin Yuan Wang στο άρθρο της «China’s social credit system: The Chinese citizens’ perspective» (2019) εξετάζει μέσα από τη 16μηνη επιτόπια έρευνα που διεξήγαγε σε περιοχές της Κίνας -όπου εφαρμόζεται εκτενώς από το 2014, με αποκορύφωμα το 2020- αυτό το πολιτικό/ηθικολογικό σύστημα αξιολόγησης/βαθμολόγησης των υποκειμένων, ενώ δείχνει το πώς η ψηφιακή παρακολούθηση και το αντίστοιχο σύστημα επιβράβευσης/τιμωρίας έχει προκύψει κοινωνικά μέσα από τις πολιτισμικές ρίζες της κινέζικης παράδοσης του βουδισμού και του ταοϊσμού.
Η ίδια διερευνά τι σημαίνει πρακτικά ένα τέτοιο σύστημα αξιολόγησης/βαθμολόγησης σε ένα καθημερινό επίπεδο μέσα από το χαρακτηριστικό παράδειγμα μιας νέας κοπέλας από την Κίνα, η οποία σπουδάζει στην Ευρώπη και ενώ ταξιδεύει με το τρένο αντιλαμβάνεται ότι δεν υπάρχει επαρκής έλεγχος εισιτηρίων σε κάποια σημεία ελέγχου. Επωφελείται από αυτή τη συνθήκη και ταξιδεύει κάποιες φορές χωρίς εισιτήριο. Αν και τις έχουν βάλει πρόστιμο για αυτή την παρανομία, η ίδια συνεχίζει όπου μπορεί και το κάνει. Στα χρόνια που περνούν τελειώνει το πανεπιστήμιο με εξαιρετικούς βαθμούς και ψάχνει για δουλειά. Κατά τη διάρκεια μιας πετυχημένης συνέντευξης αντιλαμβάνεται ότι είναι αδύνατο να την προσλάβουν. Όταν ρωτά τον Διευθυντή Ανθρωπίνου Δυναμικού για ποιο λόγο δεν προχωράνε στην πρόσληψή της ο ίδιος απαντά ότι «τόσο το βιογραφικό σας όσο και η συνέντευξη που δώσατε σας καθιστούν την ιδανική υποψήφια προς εργασία. Εντούτοις όταν εξετάσαμε τον προσωπικό σας φάκελο αξιολόγησης (individual credit record) βρήκαμε ότι είχατε αποφύγει να πληρώσετε εισιτήρια τρένων τρεις φορές. Δυστυχώς δεν έχουμε καμία εμπιστοσύνη ότι θα ταιριάζατε στην εταιρεία μας, της οποίας οι ηθικές αξίες είναι πάνω από οτιδήποτε άλλο» (Yuan Wang 2019).
Αν αυτό το παράδειγμα μας φαίνεται μακρινό, δυστοπικό και αδιανόητο να εφαρμοστεί στα δικά μας συμφραζόμενα ή ακόμα αδυνατούμε να παρατηρήσουμε το πώς σχετίζεται με το εν λόγω θέμα των προσωπικών δεδομένων υγείας, τότε αρκεί να αναλογιστούμε το πώς το καλοκαίρι του 2021 με εργαλείο τον εμβολιασμό για τον Covid 19 εγκαθιδρύθηκε για πρώτη φορά το εν λόγω σύστημα πίστωσης μέσω των λεγόμενων «προνομίων» των εμβολιασμένων. Τα αντίστοιχα πιστοποιητικά «ελευθερίας» που ήρθαν λίγους μήνες έπειτα επιβεβαίωσαν αυτή την εμμονή στη διαρκή παρακολούθηση κινήσεων στο κοινωνικό πεδίο καθώς και την επιβράβευση όσων έκαναν αρχικά τις δυο δόσεις του εμβολίου [και αργότερα τρεις], «τιμωρώντας» τους/τις μη-εμβολιασμένους/ες με υποχρεωτική διενέργεια εβδομαδιαίως δυο rapid test μόνο σε ιδιωτικά διαγνωστικά εργαστήρια.
Τέλος, στο ερώτημα κατά πόσο είμαστε μέρος ήδη ενός ψηφιακού μετασχηματισμού, μιας «ψηφιακής/ψυχρής φλόγας» που μας περικυκλώνει από άκρη σε άκρη, επιβραβεύοντας την πειθαρχική μας στάση στη νέα ηγεμονική νόρμα ή τιμωρεί τη μη πειθάρχηση μας με αποκλεισμούς και κοινωνική εξόντωση, η απάντηση δίνεται μέσα και από το πρόσφατο παράδειγμα της υποχρεωτικότητας εμβολιασμού όσων είναι άνω των 60 ετών. Συγκεκριμένα, το Φλεβάρη του 2022 δημοσιεύτηκε η Κοινή Υπουργική Απόφαση (ΦΕΚ Α’, τ. 238) που καθόριζε τους όρους και τις προϋποθέσεις είσπραξης του χρηματικού προστίμου για όσους/ες είναι άνω των 60 ετών που δεν επιθυμούν να εμβολιαστούν κατά της Covid 19. Μέσα στις εξαιρέσεις που αυθαίρετα θεσπίζει, υπάρχει μια κατηγορία ανθρώπων άνω των 60 ετών που δύνανται να αποφύγουν την υποχρεωτικότητα και την «τιμωρία» του χρηματικού προστίμου· είναι όσοι/ες δεν έχουν διενεργήσει ηλεκτρονική συνταγογράφηση την τελευταία 5ετία (άρθρο 1 παράγραφο 2 περίπτωση στ).
Μέσα σ’ ένα ήδη ισχύον κοινωνικό σύστημα πίστωσης (social credit system) μέσα στο οποίο έχουμε ήδη εισέλθει -υπό τη σκιά της «δημόσιας υγείας»- η ψηφιακή πλατφόρμα της συνταγογράφησης σήμερα και οποιαδήποτε ψηφιακή εφαρμογή προσωπικών δεδομένων υγείας αύριο αποδεικνύεται από τα παραπάνω στοιχεία ότι μπορεί να χρησιμοποιηθεί εργαλειακά, ως μια δεξαμενή δεδομένων όπου ο χρήστης/πολίτης θα ελέγχεται και θα βαθμολογείται είτε μέσω επιβράβευσης είτε τιμωρητικά για την κατάσταση υγείας του. Στο εν λόγω παράδειγμα, ο πολίτης άνω των 60 ετών που δεν έχει κάνει χρήση της πλατφμόρμας συνταγογράφησης την τελευταία 5ετία, δηλαδή δεν έχει «επιβαρύνει» το σύστημα με φάρμακα και εξετάσεις, επιβραβεύεται ως «υγιής» που δεν χρήζει υποχρεωτικής εμβολιαστικής κάλυψης λόγω «μη ευπάθειας», ενώ τιμωρούνται με χρηματικό πρόστιμο όσοι/ες βρίσκονται στον αντίποδα αυτής της κατηγοριοποίησης.
Σε αυτά τα συμφραζόμενα τότε εύκολα μπορούμε να αντιληφθούμε σε ποιο σημείο της «επανεκκίνησης» είμαστε ήδη παρόντες/παρούσες. Απέναντι, όμως, σε τέτοια ψηφιακά καθεστώτα αδικίας, αποκλεισμών και ανισοτήτων που χτίζονται μέρα με τη μέρα, δεν μπορούμε παρά να επιμένουμε να αγωνιζόμαστε για την υπέρβαση αυτών των συνθηκών ύπαρξης και συσχέτισης, επανεκκινώντας εν τέλει τις ζωές μας από την τελευταία αρχή και όχι από το σκοτάδι της δυστοπίας.
Της Ε.Σ. - Δρ Ιατρικής Ανθρωπολογίας [Πάντειο Πανεπιστήμιο]
Βιβλιογραφία:
- G. Agamben, Που βρισκόμαστε; Η Επιδημία ως Πολιτική, Αθήνα: Εκδόσεις Αλήστου Μνήμης 2021
- K.Schwab, T. Malleret, Η Μεγάλη Επανεκκίνηση, Αθήνα: Εκδόσεις Λιβάνη 2021
K. Naomi. Το Δόγμα του Σοκ. Η Άνοδος του Καπιταλισμού της Καταστροφής [2007]. Αθήνα: Εκδοτικός Οίκος Λιβάνη, 2010. - Rose N., Novas C. Biological Citizenship. Στο Aihwa Ong and Stephen Collier (επιμ.) Global Anthropology, Blackwell 2003.
- S. Samerski. Άτομα σε εγρήγορση: η ψηφιακή επιδημιολογία και η εξατομίκευση της επιτήρησης, [Life Sciences, Society and Policy τομ. 14, τευχ. 13, 2018 σελ 1-11], μεταφρασμένο στο «Θαυμαστή νέα υγεία. Πέντε κείμενα για τη σύγχρονη έννοια της υγείας», Αθήνα: Εκδόσεις διάκενο, 2021, σελ 73-91
- D. Armstrong. Η άνοδος της ιατρικής της επιτήρησης [Sociology of Health and Illness, τομ. 17, τευχ. 3, 1995, σελ 393-404] μεταφρασμένο στο «Θαυμαστή νέα υγεία. Πέντε κείμενα για τη σύγχρονη έννοια της υγείας», Αθήνα: Εκδόσεις διάκενο, 2021, σελ 41-57
- M. Foucault. Technologies of the Self, στο L.H Martin, H. Gutman and PH Hutton (επιμ.), Technologies of the Self, Amherst: University of Massachusetts Press 1988.
- D.Lupton. Apps as Artefacts: Towards a critical perspective on mobile health and medical apps στο Societies 2014, 4, 606-622
- Xin Yuan Wang. China’s social credit system The Chinese citizen’s perspective https://theconversation.com/hundreds-of-chinese-citizens-told-me-what-they-thought-about-the-controversial-social-credit-system-127467, 2019.
- https://undercurrents723949620.wordpress.com/2021/03/22/the-definition-of-pandemic-has-been-altered/
